webFuuta
Fuuta-Jalon

Tradition orale/Nyamakala
Geeto Diallo

Janfa Debbo

Ko telen 1980 ndee yewtere hiiraa. Ko taalibaajo an ka Institut Polytechnique Conakry, Ibrahima Doŋol Bah, yeɗin mi kaset on. Mi wayli yewtere nden e bindol ordinateer e Juin 1986, saare Austin, Texas. Mi wattii nde e webFuuta e hitaande 1997. — Tierno S. Bah

Fudɗhode

Aaloo! Aaloo, kasetehun Diallo Geeto Timbi Madina.
Eeh! A nanii ko o yewti kon. Ko goonga makko.
Eeh! Ndaarii fii Allah, ndaaraa fii ko ƴoyreeji waddunoo… Ndaaraa ko debbo janfiiɗo moodi makko ko golli mo; ndaaraa haa fin ko Allah yoɓata mo.
Ko sagataa njulaajo, njultaajo…
O njulii e fonnye, o feyƴi e fonnye, o naati e maaro, o feyƴi, o naati e kaaba.
O waɗi kanko tun, o udditi bitiki.
O nawri haa e golle daaimu.
Allah ɓanti fii makko, o darni kanko tun pays on. O darni oo pays. O waɗi tarawuuje ɗen fow gudoron.
Miskinɓe ɓen fop o inni yo naatu, o waɗi ndiyan, o waɗi ɓe liibarte total. O wii wata mo yoɓa hay mbuuɗu.
Leydi ndin wii:
— Oo ɗoo, alaa ko wien mo, si wanaa en weltanike Allah, en weltanike mo.

O woni ɗon. Kono e nder ko o woni e ɗun kon, o riichi sugu makko alaa; himo yurmee, himo jogii jawdi, himo jogii teddungal. O ƴamoyi debbo gooto; o wii: “Ko oo tun mi faalaa.”

On debbo tampani mo lebbi jeenay e balɗe sappo. O jibini soliijo. On jibindinaa e saakuhun bonbon. On wiataake ɓii njula; ko ɓii njulta-njula non.
On kadi njulii haa hewti fayda … ka o udditata bi… eeh! wano saaku nii.
Ben makko wii:
— “Mi rettii ma ɗon tawo. Wanaa non tanaa mi rettir maa.”
O wii:
— “Ko a paykun. Heɓeede ma tawu mi heɓii jawdi.” Woo: “Ko mi faalaa… kondition goo ko… gollaa no ton.”
O wii: “Baaba'en, onon kadi accee ɓaa Allah no immini sansi an!…”
Ben makko woo: “Ko min sansi mun immii tawo. An, a andaa haa ka sansi maa immii, …
ɓaa an, a finu tawɗaa jawdi… Min le, ko min ɗabɓani hoore an.”
O wii: “Hiɗa andi ko wattaa?”
Woo: “Hari mi andaa.”
Woo: “Ko yaa ƴamu ƴettaa…”
Woo: “Allah haajataa ɗun. Min e ƴamal! Heh! Baaba'en! Paykun kun heɓaali wentan e ɓeyngu! Hay nibɓiti mi suusataa; [O] ɗabɓoya honɗun e gere rewɓe. Hay godɗo yahi ka ɓeyngu an mi suusataa jokkitude mo.”
Ben makko wii: “Naa gere. Ko wii mi ko yaa ƴamu ƴettaa. Si tawii a yettay lan mi yettitoo, a ƴamay. Saa a nyaamay neldaa mi, a ƴamay.”
O wii: “Awa gasii.”
O yetta ben makko, ɓe saloo yettitaade. O iwta wayaasi, o yetta ɓe, hay ɓe yeyƴitotaako.
O wii: “Moodi'en, aaden si no ɗabɓude jawdi no taƴii mawɓe mun, haray o alaa barki. ɓaa jawdi ko ɗabɓirtee ko barki e ko surroree, haray mi andaa ko mi golli.”
O wii: “Jooni, mi yettay baaba'en, ɓaa baaba'en ko maaki ko yo mi ƴamu. ɓe ƴantaa lin mbuuɗu, mi dakorii.”
O yahi, o innoyi: “Baaba'en, ta on seytinanan. Mi tuubanii Allah, mi tuubanii on ko yeddondirɗen kon. Jooni mi woni accord.”
ɓe wii: “A ƴamay?”
Woo: “Hii'n'hi.”
Woo: “E hoore ɗun non saa ƴettii debbo, a tawii ko mo wudere futu, hiɗon wondude. Si naa mo wudere futu, hiɗa accitude. A nanii?”
O inni ɓe fottii. ɓe haldi ɗun.
Ɓe ƴamani mo godɗo. ɓe tawi naa jiwo. O acciti on. O ƴetti gooɗo. O tawi naa paykun. O acciti on. O ƴetti tataɓo. O tawi naa paykun.
O inni, woo: “Enee le, mi alaa barki. Neenan no jooɗii ka baaba'en. Mo mi jombi woo, yo mi accitu. Hoɗa egga en, jomba accita en, sawra nyawlina en; faamingol no ɓuri yimɓe fow, ɗun fow kelɗaa.”
O wii: “Min kadi, si mi ƴetti ɗoo godɗo… ha! mi tamƴinaaki Allah haajay faale mabɓe on. Sugu ɗun ko perdi. Ɗii mbuuɗi ɗi mi naɓi ɗoo fow, honto mi hettata mbuuɗu?”
Eeh! kono ko e ɓaawo ben makko. O yi'oyi ɗon debbo daneejo.
O wii: “Baaba'en, accee mi ƴama oo.”
Ben makko wii: “Taa wullu.” O wii: “Baaba no ɗabɓa kuuru moyƴa baafe njandi, ko ka ɓidɗo rona. Alaa ko mi ɗabɓa si naa fii maa. Yeetin ko faalaɗaa.”
ɓe yahi ɓe ƴamani mo ɓe addi. O waddi on jiwo, o tawi naa jiwo. O inni:
“Podɗe ben ko acciti oo.” O wii: “Min, Allah haajataa ɗun!”
Mo ɓorninoo dolokkii leppii danewii pen, ɗun no piyaa. O yahi ka enɗan kiidi ɗoyki, kiidiije mawɗo Fuuta. O fumpa enɗan kiidi ɗan, o wicca ka dolokke makko. O fumpa enɗan kiidi… Himo wadde ko janfa. Mo waɗi ko baa' makko o lorri. Annda ko kanko tigi hettotoo ɗun. O ari, o tawi ben makko subaka. O inni:
“Baaba'en,” kon, kon, kon!
Ɓe inni: “C'est qui ?”
O inni: “C'est moi !”
ɓe inni: “A arii?”
Woo: “Hii'n'hi.”
Woo: “Ko honɗun addu maa?”
Woo: “Ko maakunoɗon kon doo Allah newnii.”
ɓe wii: “Honɗun mi maakunoo?”
Woo: “On maakuno tant que lan ɗabɓude debbo, tawii ko mo wudere futu, jiwo, yo mi ɓanginan on; si tawii hinaa jiwo, yo mi accitu.” Woo: “Awa, ɓee ɗoo fow en tawii ko maamaaje, mi accitii.” Woo: “Kono oo ɗoo ko paykun.”
Ben makko jali tawo, inni, woo:
“He! A ɗaytu!” Woo: “Ko min woni ben maa. Oo, himo wele, himo jogii formu, himo jogii mbaadi. Sagataa yiiɗo mo woo taway himo wela mo, kono wanaa jiwo.”
O wii: “Podɗe ben si naa jiwo!”
ɓe wii: “Saa yenni lan hunduko tewu, mi beebinte haa beebaa… A ronku ko yennaa? E dow an kadi? Oo debbo welii ma. Ndaaroyii oo ndarɗe peeral.”
Himo hawa ndaara oo. Eeh! faale suuɗay ayyibe. Mo weltii. Jiwo on no hinnƴa yawna; saa yii oo no ndaara a innay kansoowo godɗo. Sagataa on inni:
“Oo ko jiwo!”
Kono baaba e ɓidɗo! Baa' makko wii:
“Arii”;
… mowli mo ka hoore, wii:
“Ɗa andi, ɓibɓe e ɗuuɗude, ko an mi mari? Ngii jawgii, oo pays fow, ko min jeyi: autooje, cae ɗen fow, wilaa, koore, batiman tokoosi, njano, fow ko min jeyi. ɓidɗo fow, ko an mi andi. Mi alaa ɓidɗo yawti an. A andii ko feere mi yewtir. Si mi innii yaa ƴamu, a andaa ka mi tippi.”
O wii: “Baaba'en, hakkunde an e Allah, si naa jiwo yo Allah wumi an!”
ɓe wii:“Eeh! A hoolike oo?”
Woo:“Mi hoolike oo ko mi hoolaaki yumma an e ben an heɓuɓe lan. Mi hoolike oo jiwo ko mi hoolaaki gite an hollooje lan mboddi, hollan mi ngayka, hollan mi giɗo, hollan mi ganyo.”

Noisy, unintelligible sequence on tape …

Ben makko jebbilii wa ɗoo. Kono ɗa andi hakkunde baaba e ɓidɗo, ko gorko aaɗanta ɓidɗo.
Ben makko maƴi gaa, no joginoo pistolee wii, yaltini mo nde wootere, wii ass!, wii:
“Saa nunɗaali miɗo ittude wonkii maa. Min, mi yondinike ma ko mi wonnoo silibaterejo… ɓa fewndo mi wonnoo silibaterjo, miɗo naɓidude e aduna on. Si ca m'arrive, s'en fout! Kaa, ko honɗun waɗi?”
O wii: “Si on tuggii ɗoo pistolee on… mi watattaa debbo on maamaare; ko jiwo.”
ɓe inni: “Jiwo?”
Woo: “Jiwo!”
ɓe addi kaamilu on. ɓe inni:
“Jowtii, mi ndaara siɗa faami.”
O dewti gorooje tati daneeje e meselal. O wii si naa jiwo yo kaamilu on lancu mo.
On fenay fusi: ko maamaare. Nden maamaare defay mo ko ƴial defaalii lingii; nde defay mo ko huɗaaɗo defaaka kaso; nde defay mo ko laiifuujo defaaka ka debbo ɗaynata mo. ?????? Ko la'iifuujo. Debbo njofinay aaden. Si debbo yewtii ma… Debbo e porto ko interee jokki.
Ee! O jooɗii. Ben makko ŋati hondu. Woo:
“Ka sammu maa mi ɗon a yaltitaali ɗon. Mi sammii ma eda, a yaltii ngiiru. Mi sammii ma bano Aadama, a yaltitii sonsoliwii; kono a alaa barki. Kono wanaa jooni… Bindol no wiee Arayka. A aagiday e ngol tawo, jindaa haa ronkaa.”
Een! A yi'ii mantitiiɗo pandi, mo ɓornike dolokun mun, no wiide haajaaka hay gooto, godɗo beppintinaaka e mun… No wawɗaa woo haray wobɓe wa'ii non.
O wii: “Jooni, Baaba'en, mi weltike. Jooni, ɓaa mi heɓii jiwo, awa, mi faala fudɗitaade njulayaagal.”
“Eeh! kondition no ton tawo. A siwaaa ɗun. Si tawii oo jiwo ko jiwo, ittu neene oo e suudu huɗo. Ndaaru ko e cuuɗi huɗo ɓe woni. … ??? Sangeeji hiɓe moyƴini a yinnay sangeeji bolonbata.??? … Marɗo e mo maraa si fotii kafe, yo Allah perdin marɗo on. Ko honɗun jawdi wattee, ko ɓuttu ɓandu. Si kaari heɓii hay si a haalaali, yioto e kene pettan.”
O wii: “No wa'i? Yangano oo; si tawii non naa jiwo, min baaba ma, mi huɗii. Si ko jiwo non, ko wadɗaa woo miɗo du'ii.”
Eeh! Ko honɗun paykun kun waɗi? Kun lancoyi suudu esiraaɓe makko on, ko cu'un huɗo. O didi ɗon, wadɗon koore jeegoo; sengo tiyaater, sengo baalu, ihin nyaama. Nyadɗe n'importe quel neceseeriiji ko o naadaali alaa, hajjinoyi yumma jiwo on, o hajjinoyi ben makko. O arti o inni:
“Mi waɗii ko maakunooɗon kon.”
ɓe wii:
“Honɗun?”
“ Jawdi an ndin wodɗike, kono mi gollii.” Hajjinoyii 'siraaɓe an, mi waɗii batiman wa mo etaasi jowi…enfin… piiji buy mi gollii.”
Ben makko woo:
“D'accord. Ko honɗun waɗanɗaa ɗun?” Woo: “Ko ɓaawo jiwo on marii wudere munden.”
Fenay fus! Naa jiwo.
No yiiɗaa giɗo maa no ndaare, a anday ko giɗo maa. Si ganyo maa leppike ma iin segondu, a anday ko ganyo maa. Faale bonnay ayyibe. A yiataa nduuguse no yaha luumo, inna “Hande ngo araaka!” Boonowo ma haaju on araali, kono ngo heewii.
O waynodiri e ɓeyngu makko. O inni:
“Bon, OK! miɗo arde.”